Trong khu vực núi Ngọc Linh tại khu vực Tây Nguyên của Việt Nam, có rất nhiều loại dược liệu quý giá. Bên cạnh bảo vật quý giá của Việt Nam – Sâm Ngọc Linh, thì Sâm dây Ngọc Linh cũng là một dược liệu có nhiều công dụng tuyệt vời cho sức khỏe. Vậy đặc điểm của Sâm dây Ngọc Linh là gì? Sâm dây Ngọc Linh có chứa những thành phần hoá học nào mà có thể mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe con người như vậy? Đối tượng sử dụng của Sâm dây Ngọc Linh là gì? Hãy cùng tìm hiểu qua bài viết của Nhà thuốc Việt nhé!
Sâm dây Ngọc Linh là loại dược liệu như thế nào?
Trong Y học Cổ truyền, Sâm dây Ngọc Linh (còn gọi là Đẳng sâm) thường được sử dụng thay thế cho Nhân sâm do có giá thành rẻ hơn, nhưng vẫn mang lại tác dụng bổ khí tương tự. Chính vì vậy, Sâm dây Ngọc Linh còn được mệnh danh là “Nhân sâm của người nghèo”. Một số bài thuốc Đông y nổi tiếng có thể sử dụng Sâm dây Ngọc Linh để thay thế cho Nhân sâm bao gồm: Thập toàn đại bổ thang và Tứ trân thang.
Sâm dây Ngọc Linh
Tuy Sâm dây Ngọc Linh đôi khi được sử dụng để thay thế Nhân sâm trong các bài thuốc, nhưng việc thay thế này cần được hiệu chỉnh cẩn thận về liều lượng. Đồng thời, cũng cần cân nhắc kỹ lưỡng liệu có nên thay thế toàn phần hay chỉ một phần. Nguyên nhân là vì Đẳng sâm và Nhân sâm tuy đều có tác dụng bổ khí, nhưng đặc tính dược lý lại khác nhau: Đẳng sâm chủ yếu có tác dụng Bổ trung ích khí, trong khi Nhân sâm thiên về Bổ tỳ vị và bổ nguyên khí. Do đó, trong một số trường hợp, Đẳng sâm không thể thay thế hoàn toàn cho Nhân sâm.
Vùng địa lý phân bố và chu kỳ sinh trưởng của Sâm dây Ngọc Linh
Vùng địa lý phân bố của Sâm dây Ngọc Linh
Sâm dây Ngọc Linh, còn gọi là Đẳng sâm, là một loại dược liệu quý phân bố chủ yếu tại khu vực Đông Bắc Á, đặc biệt phổ biến ở Trung Quốc. Tại Việt Nam, từ năm 1961, các nhà nghiên cứu của Viện Dược liệu Trung ương đã tiến hành khảo sát thực địa và phát hiện Đẳng sâm mọc tự nhiên tại nhiều tỉnh miền núi phía Bắc như Sơn La, Lào Cai, Hà Giang, Lạng Sơn. Ngoài ra, cây còn được tìm thấy ở một số tỉnh thuộc khu vực Tây Nguyên như Kon Tum, Lâm Đồng và Gia Lai.
Sâm dây Ngọc Linh thường sinh trưởng trong các khu rừng thưa, dưới tán của những cây gỗ lớn, nơi có độ ẩm và ánh sáng phù hợp để phát triển.
Vùng núi Ngọc Linh – Quê hương của Sâm dây Ngọc Linh
Chu kỳ sinh trưởng của Sâm dây Ngọc Linh
Sâm dây Ngọc Linh có thể được nhân giống bằng hai phương pháp: ươm từ hạt hoặc từ cây. Trong đó, phương pháp ươm từ hạt thường cho ra cây giống chất lượng hơn, tuy nhiên lại mất nhiều thời gian. Vì vậy, bà con thường chọn cách nhân giống từ cây con, đơn giản và thuận tiện hơn trong quá trình trồng.
Trước khi tiến hành trồng, cần thực hiện các bước chuẩn bị như: dọn cỏ, đào gốc và lên luống để đất thoáng khí, tạo điều kiện tốt cho cây phát triển. Hiện nay, Sâm dây Ngọc Linh chủ yếu được trồng theo phương pháp tự nhiên nên không cần bón phân, chỉ cần làm cỏ và xới đất vài ba lần trong suốt vụ là đủ.
Mỗi năm chỉ trồng được một vụ Sâm dây. Thời điểm xuống giống thích hợp nhất là vào đầu mùa mưa (cuối tháng 5 đến đầu tháng 6). Do đó, sau khi thu hoạch vào cuối mùa khô năm trước, bà con nên chủ động lựa chọn và chuẩn bị cây giống từ đầu năm để kịp thời trồng ngay khi mưa xuống, giúp cây bén rễ và phát triển tốt.
Thu hoạch Sâm dây Ngọc Linh
Các đặc điểm hình thái bên ngoài của Sâm dây Ngọc Linh
Dưới đây Nhà thuốc Việt xin giới thiệu cho các bạn sơ lược về các đặc điểm hình thái bên ngoài của cây Sâm dây Ngọc Linh.
Đặc điểm thân cây Sâm dây Ngọc Linh
Sâm dây Ngọc Linh là một loài cây thân thảo, dạng dây leo nhỏ, sống lâu năm. Cây leo bằng cách quấn thân quanh các giá thể hoặc cây khác. Thân cây có dạng hình trụ, đôi khi bị biến dạng nhẹ do quá trình leo bám. Màu sắc của thân thường là xanh lục nhạt hoặc xanh pha tím, với đường kính từ 1,5 đến 3 mm. Thân non có lớp lông mịn, nhưng khi trưởng thành thì trở nên nhẵn hơn. Một đặc điểm dễ nhận biết khác là toàn thân cây có chứa mủ trắng.
Đặc điểm rễ cây Sâm dây Ngọc Linh
Cây Sâm dây Ngọc Linh có hệ rễ dạng rễ củ, thường mọc thẳng xuống đất với hình dạng trụ dài. Kích thước của rễ thay đổi tùy theo tuổi cây, điều kiện sống và thổ nhưỡng tại nơi sinh trưởng. Đường kính rễ có thể dao động từ 1,5 đến 3 cm và thường có dạng phân nhánh.
Phần cổ rễ của cây thường phình to, rễ nạc và có nhiều vết sẹo lồi – dấu tích của những phần thân trên mặt đất rụng đi hàng năm. Bên ngoài, rễ có màu trắng ngà, trong khi phần lõi gỗ bên trong có màu vàng.
Khi cắt ngang hoặc cắt dọc, rễ củ hiện rõ hai phần riêng biệt. Phần bên ngoài là nhu mô vỏ, có màu vàng nhạt, chiếm thể tích chủ yếu của rễ và chứa nhiều nhựa mủ. Phần lõi nằm ở trung tâm (gọi là trung trụ), có màu vàng nâu, thể tích nhỏ hơn và chứa rất ít nhựa mủ. Rễ có mùi thơm nhẹ, vị hơi ngọt đặc trưng.
Đặc điểm lá cây Sâm dây Ngọc Linh
Lá của cây Sâm dây Ngọc Linh chủ yếu mọc đối, thỉnh thoảng mọc so le. Gốc lá có hình tim hoặc hình thận, đầu lá nhọn, phiến lá mỏng, có dạng hình trứng rộng. Kích thước lá dao động từ 3 đến 8 cm chiều dài và từ 2 đến 4 cm chiều rộng. Mép lá thường nguyên và lượn sóng nhẹ, đôi khi hơi khía răng. Mặt trên của lá có màu lục nhạt, trong khi mặt dưới có màu trắng xám. Bề mặt lá nhẵn hoặc đôi khi có lông rải rác.
Đảng sâm bắt đầu ra hoa từ tháng 6 đến tháng 10 hằng năm, trong đó thời điểm nở rộ nhất là vào tháng 9. Hoa của Sâm dây Ngọc Linh mọc đơn lẻ tại các kẽ lá hoặc đối diện với lá ở phần ngọn cây, có cuống dài từ 2 đến 6 cm. Đài hoa gồm 5 phiến hẹp, tràng hoa hình chuông, màu trắng hoặc hơi ngả vàng, có các vân tím ở họng hoa và chia thành 5 thùy. Hoa có 5 nhị, chỉ nhị hơi dẹt, bao phấn đính ở gốc. Bầu nhụy có hình cầu, chia thành 5 ô.
Đặc điểm quả và hạt Sâm dây Ngọc Linh
Sau khi hoa thụ phấn, quả Sâm dây Ngọc Linh bắt đầu phát triển và đạt kích thước trưởng thành sau khoảng 1,5 đến 2 tháng, tức vào khoảng tháng 10 đến tháng 11 hằng năm. Đến cuối tháng 11, quả bắt đầu chín.
Quả thuộc dạng quả nang, hình cầu, đường kính khoảng 1–2 cm, có năm cạnh mờ, đầu bẹt, phía trên có một núm nhỏ hình nón (xem hình 3). Khi chín, vỏ quả chuyển từ màu xanh nhạt sang màu tím đen, vẫn giữ lại đài hoa. Quả chín tồn tại trên cây trong khoảng 20–30 ngày; nếu thời tiết khô ráo, ít mưa, thời gian này có thể kéo dài hơn.
Hạt của Sâm dây Ngọc Linh nhỏ, số lượng nhiều, có màu vàng nâu, bề mặt bóng và có các vân dạng lưới.
Bộ phận dùng làm thuốc của Sâm dây Ngọc Linh
Bộ phận dùng làm thuốc của sâm dây Ngọc Linh là phần rễ đã được phơi hoặc sấy khô. Rễ cây thường được thu hái vào mùa đông. Sau khi thu hoạch, rễ được rửa sạch bằng nước và bàn chải để loại bỏ đất cát bám dính. Tiếp theo, người ta cắt bỏ phần đầu rễ và các rễ con, sau đó phân loại theo kích thước để xử lý riêng biệt. Rễ đã sơ chế sẽ được đem phơi nắng hoặc sấy nhẹ cho đến khi khô hoàn toàn. Khi sử dụng, có thể thái mỏng và sơ chế thêm bằng cách tẩm với nước gừng hoặc sao qua để tăng hiệu quả dược tính.
Lưu ý: Sâm dây Ngọc Linh dễ bị sâu mọt, vì vậy cần được bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát.
Hình ảnh rễ Sâm dây Ngọc Linh phơi khô
Thành phần hoá học của Sâm dây Ngọc Linh
Hiện nay, các công trình nghiên cứu về thành phần hóa học của Sâm dây Ngọc Linh còn khá hạn chế. Tuy nhiên, theo một số nghiên cứu sơ bộ, lá non của cây Sâm dây Ngọc Linh có chứa các thành phần như nước, chất đạm (protein), chất đường bột (carbohydrat), chất xơ, các hợp chất caroten và vitamin C.
Về phần rễ, các nghiên cứu bước đầu cho thấy rễ Sâm dây Ngọc Linh chứa các hợp chất saccharid, chất béo, tinh dầu, glucosid sentellarin và một số hợp chất alkaloid. Đặc biệt, các nghiên cứu này không phát hiện sự hiện diện của các hợp chất saponin trong rễ cây.
Tuy nhiên, theo tài liệu “Những cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam”, rễ cây Sâm dây Ngọc Linh (hay còn gọi là Đẳng sâm) không chứa saponin. Trái lại, một số nghiên cứu khác tại Việt Nam, đặc biệt với mẫu Sâm dây Ngọc Linh thu hái ở Sapa, lại cho thấy sự hiện diện của saponin trong cây. Ngoài ra, các nghiên cứu này còn xác định sự có mặt của các hợp chất saccharid dạng khử, 17 loại axit amin toàn phần, 6 nguyên tố khoáng (gồm Ca, Fe, Mg, Cu, Mn và Zn), một hợp chất sesquiterpen là 8-β-hydroxyasterolid, cùng một dẫn xuất glycosid của Stigmasta-7,25-dien-3-ol.
Một số thành phần hoá học có trong Sâm dây Ngọc Linh
Theo nghiên cứu của tác giả Trần Thanh Hà, rễ cây Sâm dây Ngọc Linh chứa nhiều hợp chất quý hiếm, trong đó có một số hợp chất lần đầu tiên được phân lập và công bố. Các hợp chất này bao gồm: Ampelopsin; β-D-fructopyranosyl (2→1) β-D-fructofuranosyl (2→1) β-D-fructofuranose; Henicosyl Trimethylsilan; Galactitol; 2-(methoxymethyl)-3-(3,4-dimethoxyphenyl) propanal; axit 3,4,5-trihydroxy cyclohexen carboxylic; 2’-hydroxy-N-((E,2R)-1,3,4-trihydroxy octadec-8-en-2-yl) hexacosanamid; và α-spinasterol 3-O-β-D-glucopyranosid.
Ngoài ra, rễ cây còn chứa các hợp chất khác như Hesperidin, Adenosin, và các oligosaccharide có cấu trúc phức tạp như: β-D-fructofuranose (2→1) β-D-fructofuranose (2→1) β-D-fructofuranose (2→1) α-D-glucopyranose (4←1) α-L-(6-acetyl-rhamnopyranose).
Sâm dây Ngọc Linh có tác dụng gì? Công dụng của Sâm dây Ngọc Linh
Rễ Sâm dây Ngọc Linh (hay còn gọi là Đẳng sâm) có vị ngọt, tính bình, mang lại nhiều tác dụng tốt cho sức khỏe như: bổ tỳ, kiện vị, ích khí, sinh tân dịch và giải khát. Loại dược liệu này thường được sử dụng để hỗ trợ điều trị các chứng bệnh như: tỳ vị suy yếu, phế khí hư nhược, kém ăn, đại tiện lỏng, mệt mỏi, khát nước, suy nhược cơ thể sau khi ốm, lòi dom, sa tử cung, băng huyết, rong huyết, thiếu máu, vàng da, tăng bạch cầu, viêm thận, phù chân đau, và tình trạng nước tiểu có albumin. Bên cạnh đó, rễ Sâm dây Ngọc Linh còn được dùng làm thuốc bổ dạ dày, lợi tiểu, trị ho và tiêu đờm.
Tuy có nhiều công dụng quý, nhưng hiện nay vẫn chưa có nhiều nghiên cứu chuyên sâu về hiệu quả của Sâm dây Ngọc Linh trong việc điều trị bệnh đái tháo đường.
Đối tượng nên sử dụng Sâm dây Ngọc Linh
Dưới đây là một số đối tượng nên sử dụng Sâm dây Ngọc Linh:
Người mệt mỏi, suy nhược cơ thể. Người suy nhược cơ thể, chán ăn, ăn không ngon miệng.
Bệnh nhân sau quá trình điều trị, người mới ốm dậy, người cần phục hồi sức khoẻ.
Người cao tuổi cần hồi phục sức khỏe.
Người làm việc trong môi trường căng thẳng, mệt mỏi.
Lưu ý khi dùng Sâm dây Ngọc Linh
Sâm dây Ngọc Linh là một loại dược liệu quý mang lại nhiều công dụng tuyệt vời cho sức khoẻ con người. Tuy nhiên, bạn cần thận trong khi sử dụng để mang lại hiệu quả cao nhất khi sử dụng:
Sâm dây Ngọc Linh không phải là thuốc và không có tác dụng thay thế thuốc chữa bệnh.
Tác dụng của sâm dây Ngọc Linh là khác nhau trên từng đối tượng khác nhau. Để được tư vấn cụ thể, bạn có thể liên hệ trực tiếp với các Dược sĩ Tư vấn của chúng tôi.
Không sử dụng sâm dây Ngọc Linh chung với hải sản và củ cải.
Người bị cao huyết áp, người mắc các bệnh đường tiêu hoá, phụ nữ đang mang thai không nên sử dụng Sâm dây Ngọc Linh.
Các cách chế biến Sâm dây Ngọc Linh phổ biến nhất
Sâm dây Ngọc Linh có vị hơi đắng, nên khi dùng bạn có thể cho thêm đường hoặc chế biến thêm cho dễ sử dụng. Dưới đây là một số cách chế biến Sâm dây Ngọc Linh phổ biến nhất:
Pha trà sâm dây Ngọc Linh: Hãm các lát sâm dây Ngọc Linh với nước ấm hoặc sử dụng trà túi lọc đã được chế biến sẵn. Đây là phương pháp lý tưởng để bổ sung dưỡng chất và tăng cường sức khỏe mỗi ngày.. Xem thêm thông tin về trà sâm dây Ngọc Linh tại: Trà sâm dây Ngọc Linh
Sâm dây Ngọc Linh ngâm mật ong: Sự kết hợp giữa sâm dây Ngọc Linh và mật ong rừng giúp phát huy tối đa công dụng của cả hai loại dược liệu quý. Ngoài ra, hình thức ngâm mật ong còn giúp bảo quản sâm dây lâu dài và tiện lợi hơn trong quá trình sử dụng hàng ngày.
Cháo sâm dây Ngọc Linh: Đây là cách sử dụng phù hợp với người cao tuổi, người có sức khỏe yếu hoặc gặp khó khăn trong việc nhai nuốt. Khi nấu cháo, sâm dây sẽ trở nên mềm và dễ tiêu hóa hơn, đồng thời vẫn giữ được dưỡng chất cần thiết.
Sâm dây Ngọc Linh ngâm rượu: Ngâm rượu là phương pháp giúp chiết xuất tối đa các hoạt chất quý trong sâm dây Ngọc Linh. Tuy nhiên, do rượu không phù hợp với mọi đối tượng (như người có bệnh lý nền hoặc không dùng được đồ uống có cồn), nên cần cân nhắc kỹ trước khi lựa chọn phương pháp này. Xem thêm cách ngâm rượu sâm dây Ngọc Linh TẠI ĐÂY.
Mứt sâm dây Ngọc Linh: Là một sản phẩm đặc biệt, thường được sản xuất vào dịp Lễ, Tết và được ưa chuộng làm quà biếu. Với giá trị dinh dưỡng cao và ý nghĩa tượng trưng cho sức khỏe, may mắn, sản phẩm này mang lại ý nghĩa to lớn trong các dịp đặc biệt. Xem thêm thông tin về mứt sâm dây Ngọc Linh tại: Mứt Sâm dây Ngọc Linh
Giá sâm dây Ngọc Linh sẽ biến đổi tùy theo mùa. Tuy nhiên, thông thường thì mức giá sâm dây Ngọc Linh tươi sẽ nằm trong khoảng từ 130 ngàn đến 160 ngàn/ 1kg. Giá sâm dây Ngọc Linh khô vào khoảng 650 ngàn/ 1kg. Đây là giá tham khảo, có nhiều nơi sẽ bán với giá cao và một số nơi có thể sẽ bán với mức giá thấp hơn.
Trên đây, chúng tôi đã thông tin đầy đủ những điều cần biết cho bạn về các khía cạnh của Sâm dây Ngọc Linh (hay còn gọi là Đẳng sâm), đặc biệt là về đặc điểm, thành phần và các đối tượng nên sử dụng Sâm dây Ngọc Linh. Nếu bạn có bất kì thắc mắc nào, vui lòng chat với chúng tôi bằng cách nhấn vào các biểu tượng Zalo/ Messenger ở góc phải bên dưới màn hình hoặc liên hệ hotline 0398883456 để được Dược sĩ của chúng tôi tư vấn nhanh chóng nhé.
Tài liệu tham khảo:
[1] Đỗ Tất Lợi (2000), Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
[2] Viện Dược Liệu (2006), Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, Vol. 1.
[3] Trần Thanh Hà, Hà Vân Oanh và Đỗ Thị Hà (2016), Thành phần hóa học của phân đoạn chiết bằng n-butanol rễ loài đảng sâm Việt Nam (Codonopsis javanica (Blume) Hook.f), Tạp chí Dược học, 56(4).
[4] Trần Thanh Hà, Nguyễn Minh Khởi, Nguyễn Thị Hà và các cộng sự (2014), Thành phần hóa học của rễ đảng sâm, Tạp chí Dược Liệu, 19, tr. 211-215.
[5] Jing-Yu He, Na Ma, Shu Zhu và các cộng sự (2015), The genus Codonopsis (Campanulaceae): a review of phytochemistry, bioactivity and quality control, Journal of natural medicines, 69(1), tr. 1-21.
